July 21, 2005

هوشنگ گلشیری

اولین خاطره ای که در ذهنم از این نام دارم بر می گردد به روزی که کاتب – لقب مرحوم گلشیری – فوت شده بودند، فاصله ی زمانی مرگ ایشان با مرگ احمد شاملو نزدیک به هم بود، کمتر از سه ماه، در یک بیمارستان بستری بودند، شب خبر را از بی بی سی شنیدم. بلافاصله هم مصاحبه ای از هوشنگ گلشیری پخش کرد بی بی سی

گذشت تا به فاصله ی کوتاهی از مرگ کاتب مهاجرانی وزیر وقت ارشاد در یک اقدام انقلابی !!!! مهم ترین کتاب کاتب را از توقیف در آورد: شازده احتجاب چاپ هشتمش با همان مهر ممنوع است وزارت ارشاد در بازار پخش شد و به زمان کوتاهی سه بار دیگر – یا بیشتر، درست نمی دانم – کتاب تجدید چاپ شد

چاپ دهم کتاب را یک روز پیش از ظهر خریدم، دبیرستان بودم و یکی از کلاس های آزمایشگاه بود که آن هفته نوبت گروه ما نبود، با یکی از دوستان رفتیم تا علامه و کتاب را از آن جا گرفتم، توی خیابان کمی از آن را خواندم و بعد کتاب را کامل خواندم

خاطره ی شیرینی است یاد آوری خواندن کتاب گلشیری
.
.
.

دو روزی که گذشت یکی دیگر از کتاب های استاد را برای بار دوم خواندم: آینه های در دار. به سرم زده است در مورد هوشنگ گلشیری بنویسم، امیدوارم متن امشب زیادی طولانی نشود، هر چند تمام سعی ام را می کنم خلاصه بنویسم، یادداشت امروز بریده هایی است از ذهنم در مورد چند کتاب از مرحوم گلشیری

فکر می کنم نه کتابی را تا به حال از هوشنگ گلشیری خوانده باشم، بیشتر آن ها نسخه های زمان شاه، بیشتر آن ها امروز توقیف هستند، کلا بیشتر آثار هوشنگ گلشیری هم در زمان سلطنت و هم در زمان جمهوری در توقیف بوده اند. اغلب در زمان سلطنت یک بار چاپ شده اند بعد هم توقیف تا الان. هوشنگ گلشیری یکی از نام هایی است که قرار بود در قتل های زنجیره ای کشته شود، وی از چهره های اصلی کانون نویسندگان ایران بود، یک چهره ی ادبی شاخص و استاد بسیاری از چهره های ادبی امروز که شاخص ترین شان عباس معروفی است

* * * *

شازده احتجاب

مهم ترین کتاب آقای گلشیری شازده احتجاب است. کتاب با شوسون ِ سیمین دانشور در یک سال چاپ شده است: 1348 و از آن زمان هر چند سال یک بار تجدید چاپ گشته تا سال 68 که در زمان میرسلیم وزیر وقت ارشاد کتابش توقیف و چاپ جدید ش در انبار نگه داشته شد – خوب شده کتاب را خمیر نکردند

کتاب 118 صفحه است

پیرنگ – پلات – داستان بسیار کوتاه است: شازده احتجاب در سن پیری از پله ها می رود بالا و وارد اتاقی می شود که دیوار هایش پر از عکس است، همان طور که عکس ها را نگاه می کند و خاطرات گذشته برایش زنده می شود به سرفه می افتد و از بیماری سل می میرد

آقای گلشیری برای نوشتن کتاب چیزی حدود 10 سال در مورد قاجاریه تحقیق کرده اند. کتاب نثر ساده ولی محتوای بسیار پیچیده ای دارد. در تمام طول کتاب از تکنیک جریان سیال روح استفاده شده است

من کتاب را به آدم های مختلف داده ام و یک نتیجه ی آماری ساده گرفته ام: 70 درصد کسانی که کتاب را از من گرفته اند اصلا نتوانسته اند کتاب را تمام کنند، اکثرا از صفحه ی 50 کتاب نمی توانستند جلو تر بروند. شازده احتجاب یک کتاب بسیار جدی است، درک آن نیاز به پیش زمینه ی های مختلفی دارد

ساده بگویم، برای فهم این کتاب کم حجم باید یک دانش معقول در مورد زمان قاجار مخصوصا در مورد دوران ناصرالدین شاه داشته باشید، باید رضا شاه را بشناسید و بدانید که در زمان پهلوی چه بر سر شازده های قاجار آمده است

دو کتاب را توصیه می کنم برای درک کتاب بخوانید قبل از شروع به خواندن شازده احتجاب کردن: یکی خاطرات اعتماد السلطنه، که لازم نیست تمام هشتصد و خورده ای صفحه ی کتاب را بخوانید، بهتر است گزیده اش را پیدا کنید و بخوانید، یکی هم سیاحت نامه ی میرزا ابراهیم بیگ ِ مراغه ای که معتقدم باید روی سرمان بگذاریم این کتاب را با تصویر ِ رئالیسم ی که از دوران قاجار برای مان می دهد

این دو کتاب را که خوانده باشید تازه می توانید اشاره های کوچکی را که سراسر کتاب را پر کرده اند بفهمید: کتاب دارد تمام دوران قاجار ِ زمان ناصرالدین شاه را و رضا شاه را هم برای تان ترسیم می کند

یعنی ما در کتاب در درجه ی اول یک درون مایه ی غنی داریم از تاریخ 150 تا 60 سال پیش ِ ایران

در درجه ی بعد یک درون مایه ی اجتماعی – جامعه شناسی - هم داریم از زندگی یک شازده ی قمار باز، زن باز، بی هویت و پوچ، قلدر، زور گو و ... کسی که سعی می کند شبیه به جد ش باشد: شاه ِ شهید – لقب ناصرالدین شاه بعد از کشته شدن ایشان – این یک تصویر عام است که شامل بیشتر شازده های آن زمان می شود

درجه ی سوم در واقع آن چیزی است که گلشیری می خواسته است بگوید: این که یک مرد می آید و همسرش را در دست های خودش می گیرد، هویت و روح اش را خرد می کند، هیچ چیز برایش نمی گذارد، آن هم زنی کتاب خوان، با سواد، زنده و متفکر که تبدیل می شود به موجودی لاغر که از خروج از خانه هم ممنوع است و به سل مبتلا: و وقتی جسم زن هم مرد شازده در کنار جسد ِ زن با خدمتکار خانه و معشوق اش عشق بازی می کند

نابودی یک انسان توسط دیگری داستان کتاب است

دردناک تر خدمتکار خانه است که بعد از مرگ بانو باید هم نقش خدمتکار را برای شازده بازی کند، هم نقش همسرش را و هم نقش معشوق شازده را، هم شاهد به نابودی شازده و دنیای شازده باشد

این تصویر ها را فقط وقتی می فهمید که مثلا خاطرات اعتماد السلطنه را خوانده باشید، آن جا است که عام بودن این تصاویر را درک می کنید، وقتی تمام خطوط دردناک سیاحت نامه ی ابراهیم بیگ میرزای مراغه ای را می خوانید، وقتی کتاب هایی را که در مورد عصر قاجار است ورق می زنید

شازده احتجاب
هوشنگ گلشیری
نشر نیلوفر – چاپ دهم – 1379 – 118 صفحه – 700 تومان

* * * *

هوشنگ گلشیری استاد نثر فارسی است، کتابی دارد با این نام

معصوم پنجم یا حدیث مرده بر دار کردن ِ آن سوار که خواهد آمد

نمی دانم این کتاب را می شود الان پیدا کرد یا نه، کتاب را از یک نسخه مال حدودا 40 سال پیش خواندم، کتاب فوق العاده سخت است: در یک فضای محو و هذیان گونه در خیالات راوی به نثر تاریخ بیهقی – دقیقا به همان نثر – ماجراهایی تعریف می شوند در مورد یک شهر و مردمانش

کتاب بسیار کوتاه است، درست یادم نیست 65 صفحه یا 85 صفحه، ولی خواندنش نزدیک به یک ماه از من را گرفت. کلا کتاب های گلشیری برای ما که معصرانش بوده ایم سخت اند، احتیاج به زمان داریم که کتاب ها قابل درک شوند

* * * *

کتاب دیگری از آثار کاتب که من را بسیار جذب کرد اولین کتاب استاد است، اگر اشتباه نکنم مجموعه داستانی با نام ِ مثل همیشه

یک به یک داستان هایی که تا عمق روحت فرو می روند و می لرزاندت، کتاب متاسفانه همان یک باز ظاهرا سال ها پیش چاپ شده است و بعد هم سکوت

* * * *

آینه های در دار به اندازه ی شازده احتجاب شهرت ندارد، ولی من آن را شاهکار ِ هوشنگ گلشیری می دانم، کتاب داستان نویسنده ای است با نام ِ ابراهیم که برای جلسات داستان خوانی در اواخر دهه ی شصت یا اوایل دهه ی هفتاد رفته است اروپا: دانمارک، آلمان و فرانسه

در آلمان است که صنم بانو عشق دوران کودکی و نوجوانی را باز می یابد، در پاریس هم را از نزدیک و نه در جلسات داستان خوانی می بینند و گفتگو های شان بخش عمده ی داستان است

پشت جلد کتاب این را نوشته است که می خوانید

پس این سفر هم سفری است به غربت غرب یا جهان رویایی غرب موجود و هم سفری است به اعماق فرهنگ ما، همان تقابل جهان مادی و مینوی. بازگشت به این جهان ملموس، به این هست که ما در آنیم پاسخی است به همه آثار گذشتگان از حی بن یقظان ِ ابن سینا گرفته تا قصه الغربته الغربیه سهروردی، از منطق الطیر عطار و مثنوی مولوی تا بوف کور هدایت و شازده احتجاب همین نویسنده

کتاب سیل گسترده ای از مسائل را مطرح می کند، در اوایل که بحث هایی در مورد دموکراسی می کند انگار بحثی همین امروز انجام شده است نه در کتابی نوشته به سال 1370. وارد بحث ها نمی شوم که خود یک مقاله ی بلند می خواهد، فقط چند سوالی که در کتاب مطرح می شود را می آروم: هدف از نوشتن چیست؟ هویت چیست؟ برخورد با ادبیات چگونه باید باشد؟ ما شکست خورده ایم یا نه؟ چرا نویسنده های هم عصر گلشیری این قدر غمگین می نویسند؟ جایگاه زن در ادبیات ما کجا است؟ ما در برابر فرهنگ غرب کجا ایستاده ایم؟ و هزار هزار سوال دیگر که فقط در 158 صفحه مطرح می شوند

کتاب به نوعی متن زمان حال شازده احتجاب است، که آیا ما هم داریم کسی را نابود می کنیم؟

آینه های در دار
هوشنگ گلشیری
چاپ چهارم – 1380 – 158 صفحه – 1500 تومان
انتشارات نیلوفر

* * * *

گلشیری یک کتاب تئوریک مهم هم دارد به نام ِ : باغ در باغ

کتاب مجموعه ای است از مقالات و مصاحبه های هوشنگ گلشیری در دو جلد و نزدیک به 900 صفحه

کتاب یک کتاب مرجع برای علاقه مندان به ادبیات است، مخصوصا کسانی که تخصصی در زبان های غربی ندارند و نمی توانند مستقیم از کتاب های مرجع استفاده کنند

در کتاب بعد از پیش گفتار به قلم کاتب بخش های زیر می آیند

در نقد شعر – صفحات 22 تا 208
در نقد داستان – 209 تا 532
چند یادداشت – 533 تا 566
یاد یاران – 567 تا 598
در باب ادب کهن – 599 تا 660
سینمای معاصر – 661 تا 694

و مهم ترین و شاخص ترین بخش کتاب که خواندنش را قویا توصیه می کنم
گفتگو ها – 695 تا 853

باغ در باغ
هوشنگ گلشیری
دو مجلد
انتشارات نیلوفر
چاپ اول پاییز 1378 – بها 3900 تومان

* * * *

سعی کردم خیلی خلاصه بنویسم، امیدوارم خیلی بهم ریخته نباشد

در هر صورت، ادبیات دهه ی 80 بسیار به هوشنگ گلشیری مدیون است، مخصوصا به کلاس های داستان ش

مجله ی کارنامه را که بستند 11 شماره در دستان هوشنگ گلشیری بود – سردبیر مجله

کتاب هایش توقیف است، هر چند بنیاد گلشیری دارد سعی می کند زیر نظر همسر ایشان، مترجم قابل ایران خانوم فرزانه طاهری کتاب هایشان را به تدریج در اینترنت بیاورد

تا حالا کتاب های در ولایت هوا و کتاب بسیار مهم ِ کریستین و کید را کامل آورده اند و الان دارند بره ی گمشده ی راعی: کتاب اول تشییع زندگان را می آورند، کتاب ها تا 40 سال منتظر جواز تجدید چاپ مانده اند و الان به اینترنت پناه آورده اند، لازم نیست پولی پرداخت کنید تا کتاب ها را بخوانید

به احترام 40 توقیف کتاب های کاتب به سایت بروید و نگاهی به خطوط جاودان مرحوم هوشنگ گلشیری باندازید

خدایش بیامرزد روح استاد را

سودارو
2005-07-21

یک و سه دقیقه ی صبح